تاثیر مضر نیترات بر سلامت انسان و محیط زیست

میزان نیترات موجود در آب آشامیدنی و مواد غذایی یكی از عوامل محیطی دخیل در ایجاد سرطان های دستگاه گوارش است كه دخالت انسان در چرخه نیتروژن طبیعت باعث شده بتدریج بر میزان تجمع این ماده در محیط افزوده شود.

برای مبتلا نشدن به سرطان، باید سبزی و میوه مصرف كنید در حالی كه سبزی و میوه ها با كودهای شیمیایی رشد می كند و با سموم مختلف آفت زدایی می شود.

استفاده از كودها و سموم كشاورزی خطرزا است و این بار سبزی و صیفی می تواند به جای خاصیت ضد سرطانی، عامل به وجود آمدن سرطان شود. کودهاي نیتروژنی، نقش مهمی در عملکرد و کیفیت محصول ایفا می کنند. نیترات اضافی، ممکن است از طریق آبشویی و فرسایش خاك، باعث آلودگی آب سطحی و زیر زمینی شود. جذب و توزیع نیترات در گیاهان با توجه به نگرانی هاي زیست محیطی و کیفیت محصولات کشاورزي، ازاهمیت زیادي برخوردار است.

نیتروژن در ساختمان اسیدهاي آمینه، نوکئیک، بازهاي پورینی، آلکالوئیدها و کلروفیل وجود دارد. مقدار نیتروژن مورد نیاز گیاه به نوع گونه گیاهی و خاك بستگی دارد این عنصر به دو شکل آمونیم و نیترات جذب گیاه می شود. گیاهان عمدتاً یون نیترات را جهت جذب، ترجیح می دهند.

نیترات در بدن انسان بالغ به نیتریت تبدیل شده و در ترکیب با آمین ها، به نیتروزآمین تبدیل شده که از عوامل اصلی ایجاد سرطان می باشد.

در معده نوزادان، نیترات به نیتریت احیا شده و در گردش خون، آهن هموگلوبین را اکسید کرده و آهن دو ظرفیتی را به آهن سه ظرفیتی تبدیل می کند. از این رو رنگدانه هاي مت هموگلوبین، باعث اختلال در رسیدن اکسیژن به بدن نوزاد شده و در نهایت منجر به خفگی و مرگ نوزاد خواهند شد.

اکنون بیش از هر زمان دیگر، به منظور پاسخگویی به تقاضاي روز افزون جمعیت و با انتخاب سیاست هاي سازگار، راه حل هایی براي عرضه مواد غذایی سالم، ارگانیک و با ملاحظات زیست محیطی احساس می شود

دربسیاري از منابع تحقیقاتی، در اکثر مزارع سبزيکاري، مقدارکاربرد کودهاي نیتروژنی بیشتر از مقدار توصیه کودي بوده است. در بین گروههاي مختلف انواع سبزیجات تولیدي (برگی، غده اي، جالیزي و دانه اي)، سبزیجات برگی، جزء گروه محصولات سبزي با تجمع زیاد نیترات، دسته بندي می شوند. تجمع نیترات در گیاهان تحت تاثیر عوامل محیطی و ژنتیکی مانند، مدیریت متفاوت زراعی(مقدار، نوع، دفعات کوددهی، سیستم آبیاري) ، شرایط اقلیمی (مقدار و شدت تابش نور) و رقم، جنس و گونه گیاه می باشد.

در این میان، عدم رعایت اصول صحیح مدیریت زراعی ممکن است منجر به آلودگی خاك هاي زراعی، آب آبیاري و نهایتاً محصولات کشاورزي شود.

زمانی که میزان نیترات خاک بیش از ظرفیت احیای ریشه باشد ، نیترات به بخش‌های بالایی برای احیا شدن منتقل خواهد شد و اگر میزان نیترات بسیار بالا باشد این عمل تا زمانی که نیترات برای احیا شدن به داخل میوه ها نیزانتقال یابد ادامه پیدا خواهد کرد. در این مورد دو راه وجود دارد:

• سرعت احیای نیترات بالا برود.
• میزان نیترات خاک را کاهش یابد.

در خصوص مورد ۱، برای عمل احیا، آنزیم نیترات ردوکتاز لازم می باشد و این آنزیم هم، جهت فعالیت خود به ATP نیاز دارد و ATP هم در فتوسنتز تولید خواهد شد. بنابراین هر عاملی که سبب کاهش میزان فتوسنتز شود در تجمع نیترات در سبزیجات موثر می باشد پس توصیه می شود گیاهان در مکان های نورگیر کشت شود و هر عاملی که سبب افزایش فعالیت آنزیم نیترات ردوکتاز شود در کاهش تجمع نیترات موثر است.

یکی از این عوامل عنصر MO می باشد که به دلیل نقشی که در ساختار آنزیم نیترات ردوکتاز دارد کمبود آن می‌تواند در تجمع نیترات موثر باشد.

و در خصوص مورد دوم کارهایی که میتوان انجام داد عبارتند از:

• استفاده متعادل از کودهای نیتروژنه.
• به جای استفاده از کودهای نیتراته می‌توان از کودهای آمونیومی کندرها استفاده کرد.
• عناصر Zn و K (استفاده از کودهای حاوی این دو عنصر) در بازیافت N موثر هستند.
• به دلیل بالا بودن سرعت فتوسنتز در موقع عصر توصیه می شود که برداشت سبزیجات نیز در همین موقع انجام گیرد.
• نکته: میزان تجمع نیترات در بخش‌های پیرگیاه بیشتر از بخش های جوان می باشد.

در بسیاري از کشورها بحث بر این است که وجود نیترات در غذا سمی نبوده و این یکی از دلایل عدم وجود آیین نامه کنترل نیترات در سبزیجات میباشد و تا قبل از سال ۱۳۹۲ ، به دلیل عدم وجود استاندارد ملی در ایران مبناي مقایسه و مقدار آلودگی و تجمع نیترات در محصولات کشاورزي، بر اساس استاندارد اتحادیه اروپا و به صورت ، گروه بندي غلظت نیترات در گیاهان به کمتر از ۲۰۰، ۲۰۰-۵۰۰، ۵۰۰-۱۰۰۰، ۱۰۰۰-۲۰۰۰ و بالاتر از ۲۰۰۰ میلی گرم درکیلوگرم مشخص می گردید.

در استاندارد ملی ایران با وجود مصرف سرانه کمتر سبزي نسبت به سایر کشورهاي دیگر، محدوده پر خطر نیترات در کلیه سبزیجات مصرفی غالب در یک خانوار ایرانی، بسیار پایین تر از کشورهاي آسیایی، اروپایی و آمریکایی در نظرگرفته شده است. بطوریکه، در استاندارد ملی ایران و انستیتیو تحقیقات تغذیه اي ایران ( ۱۳۹۲ )، حد مجاز غلظت نیترات در انواع سبزیجات برگی، ۱۰۰۰ میلی گرم در کیلوگرم وزن تر گیاه میلیگرم درکیلوگرم گزارش شده است.

منابع:

لیلا تابنده و صدیقه صفرزاده شیرازي، ۱۳۹۷٫ بررسی تجمع نیترات و عوامل مؤثر بر آن در برخی از سبزیجات برگی
W. Qiu, Z. Wang1, , C. Huang, B. Chen, R. Yang, 2014. Nitrate accumulation in leafy vegetables and its relationship with water

Dordas, C.A., and Sioulas, C. 2008. Safflower yield, chlorophyll content, photosynthesis, and water use efficiency response to nitrogen fertilization under rainfed conditions

Kladivko, E.J., Frankenberger, J.R., Jaynes, D.B., Meek, D.W., Jenkinson, B.J., and Fausey, N.R. 2004. Nitrate leaching to subsurface drains as affected by drain spacing and changes in crop production system

Santamaria, P. 2006. Nitrate in vegetables: toxicity, content, intake and EC regulation.

Chung, S.Y., Kim, J.S., Kim, M., Hong, M.K., Lee, J.O., Kim, C.M., and Song,I.S. 2003. Survey of nitrate and nitrite contents of vegetables grown in Korea